Jak zapobiegać odleżynom u pacjentów leżących?
U osób unieruchomionych, u których samodzielna zmiana pozycji ciała nie jest możliwa lub znacznie utrudniona, zwiększa się ryzyko wystąpienia odleżyn. Co można zrobić, aby chorych szczególnie narażonych na powstawanie odleżyn uchronić przed ich wystąpieniem? Jak powinna wyglądać kompleksowa profilaktyka przeciwodleżynowa?
Spis treści
Mechanizm powstawania odleżyn oraz miejsca ich powstawania
Odleżyna jest ograniczonym uszkodzeniem skóry lub głębszej tkanki, które prowadzi do owrzodzenia, w efekcie czego – wraz z rozwojem tego problemu – powstaje tkanka martwicza. Wspomniane uszkodzenia są spowodowane nieprawidłowym ukrwieniem, pojawiającym się w wyniku powtarzającego się lub długotrwałego ucisku oraz tarcia czy działania ścierających się sił.
Najczęstsze miejsca powstawania ran o charakterze odleżynowym to te znajdujące się w pobliżu wyniosłości kościstych. Tkanka podskórna jest tam cienka i tym samym brakuje amortyzacji dla powstającego ucisku. Zależne są również od pozycji ciała przyjmowanej przez pacjenta leżącego.
Chorzy przebywający w pozycji leżącej na plecach często mają odleżyny w obrębie pięty, kości ogonowej, łokci, łopatek oraz tyłu głowy. Natomiast osoby obłożnie chore przebywające w pozycji bocznej (na boku) mają wyższe ryzyko wystąpienia odleżyn w okolicach uszu, ramion, bioder, wewnętrznej i zewnętrznej strony kolan oraz wewnętrznej i zewnętrznej strony kostek.
Co zrobić, by zapobiegać odleżynom?
Ryzyko powstania odleżyn u pacjenta leżącego jest stosunkowo duże. Dane wskazują na to, że problem odleżyn najczęściej pojawia się w pierwszych dwóch tygodniach unieruchomienia.
Na częstość powstawania odleżyn mają także wpływ takie czynniki jak stan skóry czy odżywienia. Zależne jest to również od stopnia zaawansowania choroby podstawowej, z którą mierzy się pacjent (np. z cukrzycą).
Profilaktyka odleżyn
Zapobiegać odleżynom jest zdecydowanie łatwiej oraz przede wszystkim taniej, niż je skutecznie leczyć. Niestety rany te mają one to do siebie, że powstają szacunkowo szybko, a jednocześnie leczenie odleżyn bywa skomplikowane, trudne i długotrwałe.
Z tego powodu zapobieganie powstawaniu odleżyn powinno być priorytetem w opiece nad pacjentami stale lub czasowo unieruchomionymi.
Materac przeciwodleżynowy i poduszki
Pacjent powinien spoczywać na łóżku medycznym wyposażonym w materac przeciwodleżynowy. Jednym z ważnych kryteriów wyboru takiego materaca jest waga chorego. Polecane są materace bąbelkowe – im wyższa masa chorego, tym o większej ilości warstw materac należy wybrać.
Warto wiedzieć o tym, że materac przeciwodleżynowy umożliwia uzyskanie szybkich pozytywnych efektów na każdym etapie terapii odleżyn. Uzupełnienie stanowi poduszka, np. pneumatyczna lub z dodatkową warstwą pianki poliuretanowej.
Zarówno materac przeciwodleżynowy, jak i poduszka, muszą być odpowiednio miękkie. Zbyt twarde akcesoria będą punktowo uciskać tkanki, co nie jest pożądanym zjawiskiem. Dobrym sposobem na weryfikację ich stopnia twardości jest włożenie ręki pomiędzy pośladki chorego a materac, w miejsce nienapełnionych komór. Jeśli można zrobić to swobodnie, materac przeciwodleżynowy jest odpowiednio dobrany.
Zmniejszyć nacisk lub odciążyć z nacisku narażone partie ciała, pozwalają także rozmaite wałki, poduszki z pianki, buty przeciwodleżynowe czy zwinięte koce.
Aktywizacja ruchowa
Wystąpienie odleżyn związane jest z długotrwałym naciskiem na struktury skóry i tkanki podskórnej. Wszelaka aktywizacja, której konsekwencją jest zmiana pozycji chorego, jest jak najbardziej pożądana.
O ile to możliwe, pacjent sam powinien wykonywać aktywne ruchy, bez wspomagania w formie ćwiczeń izometrycznych czy gimnastyki. W przypadkach braku samodzielności pacjenta w tym zakresie konieczna jest pomoc opiekuna i regularna zmiana pozycji chorego w ciągu dnia oraz w nocy. Dzięki temu nie dochodzi do długotrwałego ucisku jednej okolicy, co zmniejsza ryzyko wystąpienia odleżyn.
Trudno mówić o konkretnej częstotliwości takich działań. Zmiana pozycji, a konkretnie częstość tej zmiany, powinna być dostosowana indywidualnie do każdego przypadku, przy wzięciu pod uwagę takich czynników jak m.in. stan skóry chorego.
Dieta oraz stan odżywienia
Odleżyna jest uszkodzoną tkanką, która do regeneracji potrzebuje białka. Powstanie odleżyn i ich trudniejsze gojenie się bywa także powiązane z ogólnym niedożywieniem organizmu, które jest dość częste zwłaszcza u osób starszych. Z pomocą przychodzą wtedy często specjalne preparaty żywienia specjalnego, które w niewielkiej objętości produktu dostarczają sporo energii, białka oraz witamin. Polecane są również preparaty z argininą, która łagodzi podrażnienia i przyspiesza proces gojenia się ran.
Pielęgnacja skóry
Sucha i nienatłuszczona skóra jest zdecydowanie bardziej podatna na powstanie odleżyn. W związku z tym, aby zapobiegać odleżynom, należy również regularnie nawilżać i natłuszczać skórę chorego. Niestety czasem nawet niewielkie zmiany, takie jak przesuszenie, przebarwienia czy przerwanie naskórka, mogą prowadzić do powstania uszkodzeń i często również późniejszego powiększania się rany.
Skóra wymaga oczyszczenia, regeneracji i ochrony. Do każdych z etapów tej pielęgnacji należy używać odpowiednio dobranych środków oraz kosmetyków.
Leczenie odleżyn
Eksperci Europejskiego Towarzystwa Leczenia ran w leczeniu odleżyny rekomendują strategię TIME. Akronim ten pochodzi od angielskich słów, które określają sposoby postępowania z odleżyną. Ważna jest zatem jej ocena stanu rany i jej oczyszczenie, kontrolowanie procesu zapalnego czy zapobieganie rozwojowi infekcji lub leczenie tej już powstałej; utrzymywanie odpowiedniego nawilżenia rany w fazie wysięku oraz ochrona jej brzegów oraz postępowanie zapobiegające progresji zmian.
Pierwszym ważnym elementem – nie tylko aby zapobiegać odleżynom, ale również by zacząć je leczyć – jest odciążenie miejsca w którym mogą się pojawić/już się pojawiły. Leczenie odleżyn ma na celu zapobiegać powstawaniu kolejnym zmianom i możliwie jak najefektywniej leczyć powstające już odleżyny, zapobiegając pogarszaniu się ich stanu. Kluczowa jest częsta zmiana pozycji chorego, często również skupione wokół unikania kładzenia pacjenta na miejscach ze zmienioną tkanką.
Leczenie odleżyn uwzględnia również pielęgnację skóry oraz stosowanie opatrunków specjalistycznych. Kluczowe jest dbanie zarówno o te obszary, na których pojawiła się już odleżyna, jak i te niezmienione chorobowo. Odleżyna powinna być osuszana, ponieważ nadmiar wilgoci może prowadzić do maceracji naskórka i utrudniać leczenie, choć na pewnym etapie – gdy dochodzi do sporego wysięku związanego z samooczyszczaniem się rany – utrzymywanie wilgoci w ranie jest pożądane. Natomiast miejsca zdrowe należy natłuszczać, np. z użyciem maści na bazie lanoliny.
Dodatkowo odleżyna powinna zostać zabezpieczona specjalistycznym opatrunkiem, który zabezpieczy ranę przed zanieczyszczeniem i zakażeniem. Przy odleżynach I stopnia często stosowane są hydrokoloidy, natomiast przy tych I i II stopnia, wykorzystuje się opatrunki piankowe. Za każdym razem zmiana opatrunku powinna wiązać się z wykonaniem dezynfekcji, oględzinami odleżyn oraz ponownym dobraniem opatrunku, zależnie od stanu rany.
Leczenie zmian 3. i 4. stopnia jest zdecydowanie trudniejsze, natomiast również w ich przypadku, jednym z kluczowych elementów jest odciążanie miejsc zmienionych chorobowo, co oznacza konieczność częstych zmian pozycji.
Bibliografia
Szewczyk M, Kózka M, Cierzniakowska K, Cwajda-Białasik J, Mościcka P, Jawień A i wsp.. Prophylaxis of the pressure ulcers – recommendations of the Polish Wound Management Association. Part I. Leczenie Ran. 2020:113-146.
Czeczelewska, E. Etiologia i charakterystyka ran odleżynowych; Profilaktyka odleżyn[w:] Odleżyny. Poradnik dla pielęgniarek. Etiologia i profilaktyka odleżyn, ocena ran odleżynowych, pielęgnowanie i proces gojenia. PZWL 1/2021, s. 5-11.
Kuberka, I, Głowacz, J. Bakowska, M. Odleżyny – ocena ryzyka, rozpoznanie i leczenie. Leczenie ran 2019; 16 3-4: 74-78.
